ระหว่างดื่มวอดก้าจากเดนมาร์กรออยู่ในโรงแรม 'บัลจีด-ลอดจ์' ละแวกแอฟริกาอาเว็นนูในเดลี ผมกับแซม กัลยาณี ไม่มีอะไรทำมากนัก ในช่วงนั้นมีสหายชาวนากาหลายคนผลัดกันแวะเวียนมาเยี่ยม บางครั้งยังพาพวกเราออกไปรับประทานมื้อเย็นตามบ้านสหายซึ่งเป็นลูกหลานของผู้นำในขบวนการปลดแอก นั่นทำให้เรามีโอกาสแลกเปลี่ยนความคิดเห็นกับบุคคลเหล่านั้น

วันหนึ่งเราไปเยี่ยมเยือนสหายเอ็นจีโอชาวนาการายหนึ่ง ด้วยการนั่งรถข้ามไปยังรัฐอุตรประเทศ รัฐนี้คล้ายกับ 'ฝั่งธนฯ' ของไทยตรงที่ประชิดอยู่กับเมืองหลวงเดลีเพียงข้ามฝั่ง 'แม่น้ำยมุนา' ระหว่างที่รถวิ่งอยู่บนสะพาน ผมมองลงไปดูแม่น้ำแล้วใจหาย ยมุนาตื้นเขิน เต็มไปด้วยขยะและมลภาวะปนเปื้อน ทั้งที่สองฟากฝั่งมีโครงการพัฒนาสาธารณูปโภคและสิ่งก่อสร้างต่างๆ ผุดขึ้นมากมาย แต่ไม่มีใครสนใจจะพัฒนาแม่น้ำ

แม่น้ำสายอื่นๆ ก็เช่นเดียวกัน เมื่อไปเยือน 'โคลกาต้า' ในปี 1995 ครั้งที่ยังใช้ชื่อ 'กัลกัตต้า' อยู่ ผมลองนั่งเรือข้ามฟาก 'แม่น้ำคงคา' ไม่น่าเชื่อ, บนผิวน้ำมีสม็อก (smog) หรือหมอกผสมควันพิษลอยอยู่ทั่วไป ยามยืนอยู่บนเรือรู้สึกแสบตาจนน้ำตาไหลพราก มลพิษในเมืองใหญ่ของอินเดียหนักหนาจนเข้าขั้นวิกฤติมานานแล้ว

ขณะชักม้าชมเมืองไปเรื่อยๆ นั้น สหายชาวนากายังพาเราไปเยี่ยมประตูชัยละแวกที่ทำการรัฐสภา ผมไม่มีอะไรทำ ได้แต่นั่งสเกตช์รูป อันที่จริงประตูชัย, อาคารที่ทำการรัฐบาล และภูมิทัศน์ในลักษณะนี้ ผมเคยเห็นมาในหลายประเทศของเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ไม่ว่าในลาว, เขมร หรือแม้กระทั่งภูมิทัศน์แถวสนามหลวง-ราชดำเนิน-พระบรมรูปทรงม้า ที่อยากจะกล่าวถึงก็คือ การวางผังออกแบบละม้ายคล้ายคลึงกันหมด เป็นการก๊อบปี้ฝรั่งมาตั้งแต่ยุคอาณานิคม แม้ดูแล้วสวยงามดี แต่จะน่าภูมิใจมากกว่านี้ถ้าคิดเอง ทำเอง

ในวันสุดท้าย ขณะอยู่ในเดลี เรายังมีโอกาสไปคารวะสุสานของท่านมหาตมคานธี ท่ามกลางชาวอินเดียที่เดินทางไปเยี่ยมชมกันมากมาย ท่านที่เคยอ่านเรื่องราวหรือดูภาพยนต์เกี่ยวกับชีวประวัติของท่านผู้นี้ คงทราบดีถึงความยิ่งใหญ่ของคานธี เขาคือรัฐบุรุษที่แท้จริงของผู้คนทั้งอนุทวีป อันหมายรวมถึงอินเดีย, ปากีสถาน และบังกลาเทศ อานิสงส์ของการปลดตัวเองจากแอกของลัทธิล่าอาณานิคม ยังมีไปถึงศรีลังกา, เนปาล และพม่า ทั้งที่ท่านผู้นี้เป็นเพียงสามัญชน

จำได้จากหนังสารคดีว่าในช่วงหลังสงครามโลกครั้งที่สอง แม้กระทั่งเซอร์ วินสตัน เชอร์ชิลล์, นายกรัฐมนตรีอังกฤษในสมัยนั้น ยังไม่รู้ว่าคานธีเป็นใคร อยู่ๆ ชายแก่ร่างผอมกะย่องกะแย่งโผล่มาเป็นผู้นำในขบวนเรียกร้องเอกราชได้อย่างไร ทั้งรู้สึกพิศวงในลัทธิอหิงสา ซึ่งเป็นยุทธวิธีสู้รบที่ปฏิวัติโดยไม่ใช้อาวุธเป็นครั้งแรกและครั้งเดียวของโลก แต่กว่าจะรู้ตัว อังกฤษต้องสูญเสียอาณานิคมอินเดียอันยิ่งใหญ่แห่งนี้ไปเสียแล้ว

และจำได้จากการอ่านว่า ตอนท่านเสียชีวิต, 'ไอน์สไตน์'-นักวิทยาศาสตร์ผู้คิดค้นทฤษฎีสัมพัทธภาพ, กล่าวยกย่องคานธีว่า "ไม่น่าเชื่อว่าจะมีคนแบบนี้เดินเหินอยู่บนโลกใบนี้ด้วย!"

สิ้นบุญท่านคานธี อำนาจการปกครองอินเดียตกอยู่ในมือของเนรูห์ ทั้งสืบทอดเหมือนเป็นมรดกไปถึงรุ่นลูกและรุ่นหลาน ตระกูลคานธีของเนรูห์ บริหารประเทศด้วยทัศนะแบบอนุรักษนิยม เป็นพวกไม่ยอมอ่อนข้อให้กับกลุ่มแบ่งแยกดินแดน อันเป็นความคิดที่ตรงข้ามกับทัศนะของมหาตมคานธี

'สัตยา ศิวะรามัน', สหายสื่อมวลชนชาวฮินดู, ให้ความเห็นถึงเรื่องนี้ว่า ความรู้สึกหวงแหนดินแดนได้รับแรงกระตุ้นจากการถูกยึดครองโดยเจ้าอาณานิคมอังกฤษ คนเหล่านี้มองประเทศด้วยการติดยึดอยู่กับแผนที่ ไม่เข้าใจความหมายของคำว่า 'ชาติ' ที่มิได้หมายถึงเฉพาะดินแดน แต่รวมทั้งวัฒนธรรม,ผู้คน และอื่นๆ

ชมภูทวีปแตกแยกออกมาเป็นปากีสถาน และต่อมาเป็นบังกลาเทศ ความไม่ลงรอยกันระหว่างรัฐบาลเดลีกับรัฐบาลในอิสลามาบัด ก่อให้เกิดร่องความร้าวฉานใหญ่ขึ้นทุกที โดยเฉพาะความขัดแย้งเหนือดินแดนแคชเมียร์ที่ต้องการแยกตัวออกไปเป็นประเทศเอกราช ทั้งนี้ ภายใต้การสนับสนุนของปากีสถาน กรณีพิพาทชายแดนกับจีน ทำให้ประเทศทั้งสองกลายเป็นปฏิปักษ์กัน กระทั่งรัฐบาลจีนหันมาถือหางฝ่ายปากีสถาน

ความขัดแย้งระหว่างเพื่อนบ้านอินเดีย-ปากีสถาน ยังนำไปสู่การทำสงครามกันหลายครั้ง รวมทั้งการแข่งขันสะสมอาวุธนิวเคลียร์ อันทำให้ชาติทั้งสองสูญเสียชีวิตทหารและงบประมาณจำนวนมหาศาลในสองสามทศวรรษที่ผ่านมา แม้ว่าทั้งคู่เป็นประเทศยากจนก็ตาม

การจมปลักอยู่กับความขัดแย้งจนโงหัวไม่ขึ้น ทำให้อนุทวีปแห่งนี้เป็นภูมิภาคแห่งความทุกข์ยากและไร้การพัฒนา ทั้งหมดนี้เป็นผลพวงจากลัทธิหวงดินแดนของกลุ่มผู้นำหัวอนุรักษนิยม และอันที่จริง, ผู้นำในตระกูลคานธี 3 คน ก็ต้องจบชีวิตลงด้วยฝีมือของนักแบ่งแยกดินแดนนั่นเอง

อินเดียหลังการปลดปล่อยเมื่อปี 1947 เลือกที่ใช้วิถีทางประชาธิปไตยมาปกครองประเทศ เหตุผลสำคัญของการเลือกเช่นนี้ คือความต้องการที่จะสร้างเอกภาพของชาติจากความหลากหลายทางเชื้อชาติ, ศาสนา, เผ่าพันธุ์, ชนชั้น และวรรณะ ความยากจนของชาติทำให้รัฐบาลเดลีในยุคนางอินธิรา คานธี ประกาศตัวเองเป็นนักสังคมนิยมทางเศรษฐกิจ และหันไปคบค้าสมาคมกับสหภาพโซเวียตในขณะนั้น

ต่อประเด็นนี้, สหายสื่อมวลชนของผม ยอมรับว่า ระบบประชาธิปไตยทางการเมืองและระบบสังคมนิยมทางเศรษฐกิจของอินเดีย ล้มเหลวโดยสิ้นเชิง "ความภูมิใจที่ว่าเป็นประเทศประชาธิปไตยที่ใหญ่ที่สุดในโลก จะได้ประโยชน์อะไร ในเมื่อมีแต่ความไร้ประสิทธิภาพ" เขาว่า

นั่นอาจจะจริงเมื่อเปรียบเทียบกับประเทศจีนที่มีพลเมืองไล่เลี่ยกัน จีนปกครองด้วยระบบเผด็จการสังคมนิยม แต่สามารถสร้างประสิทธิภาพของชาติในทุกด้าน ไม่ว่าในเรื่องเศรษฐกิจ, เทคโนโลยี และการทหาร รัฐบาลปักกิ่งดูแลปากท้องของประชากร 1,300 ล้านคน ทั้งสามารถก้าวรุดหน้าอย่างรวดเร็วจนเป็นที่วิตกของชาติตะวันตกทั้งหลาย

หลังการเสียชีวิตของนางอินธิรา และบุตรชายทั้งสอง พรรคคองเกรสเริ่มอ่อนแอลงเมื่อตกมาอยู่ภายใต้การนำของนางโซเนียผู้เป็นสะใภ้ นั่นเท่ากับเปิดโอกาสให้พรรคพันธมิตรฝ่ายค้านก้าวขึ้นมาเป็นรัฐบาลในรอบหลายปี

รัฐบาลของนายเอตัล พิหารี วัจปายี มองเห็นโทษภัยของลัทธิหวงดินแดนที่เป็นเหตุให้อนุทวีปจมปลักอยู่กับความขัดแย้ง ในสมัยสุดท้ายของการดำรงตำแหน่งนายกรัฐมนตรี นายวัจปายีต้องการปรับทิศทางนโยบายเสียใหม่ อินเดียต้องการเจรจาสันติภาพกับปากีสถาน รอมชอมกับจีน เลิกแข่งขันสะสมอาวุธนิวเคลียร์ ต้องการแก้ปัญหาแคว้นแคชเมียร์ด้วยการเจรจากับกลุ่มขบถ รวมทั้งกับกลุ่มขบถแยกดินแดนอื่นๆ ที่มีอยู่อย่างดาษดื่นในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ เช่นองค์กรปฏิวัติของนากาแลนด์ เป็นต้น

ขณะพรรคคองเกรสของนางอินธิรา มองอินเดียจากจุดยืนภายใน นายวัจปายีมองประเทศจากจุดยืนภายนอก เขาเห็นความยากจน ความล้าหลัง และความอ่อนแอที่มีสาเหตุมาจากความขัดแย้ง เขาจึงทำในทางตรงกันข้าม นั่นคือ ขจัดความบาดหมางในภูมิภาค และสร้างความสมานฉันท์ระหว่างกัน

นายวัจปายีต้องการแก้ไขปัญหาประเทศตามทัศนะของมหาตมคานธี เขายังเชิญผู้นำขบถของนากาแลนด์มาเจรจาในเมืองหลวง ผลสืบเนื่องของนโยบายนี้ทำให้ผมมีโอกาสมาเยือนเดลีอีกครั้ง แต่น่าเสียดายรัฐบาลของเขาหมดวาระลง และถูกแทนที่ด้วยรัฐบาลใหม่ภายใต้การนำของพรรคคองเกรส

ขณะก้มกราบหลุมศพของมหาบุรุษสามัญชนผู้ยิ่งใหญ่ในวันนั้น ผมรู้สึกซาบซึ้งในสายตาอันยาวไกลและมรดกทางความคิดของมหาตมคานธี อย่างน้อยที่สุด, ผมได้ตระหนักว่าลัทธิปฏิเสธความรุนแรงของท่าน คือทางออกที่แท้จริงของประเทศในภูมิภาคนี้

ลมแล้งจากหิมาลัย / อัคนี มูลเมฆ   เนชั่นสุดสัปดาห์  ปีที่ 14 ฉบับที่ 670วันที่ 4 - 10 เม.ย. 2548