ตามรอย 'ร.5 เสด็จอินเดีย' - Bollywood2Thai บอลลีวู้ดทูไทย รวมสาระและบันเทิงอินเดีย ภารตวิทยา

Bollywood2Thai · Senior Member

ตามรอย 'ร.5 เสด็จอินเดีย'

Bollywood2Thai · Senior Member

อินเดีย...คือต้นแบบปฏิรูปเมืองไทยในสมัย ร.5

สุรินทร์ มุขศรี
มติชน ฉบับวันที่ 14/11/46

ภัยคุกคามจากชาตินักล่าอาณานิคมเริ่มคืบคลานเข้ามาแถบเอเชียและแหลมอินโดจีนตั้งแต่ช่วงปลายสมัยอยุธยา และเริ่มส่งผลกระทบชัดเจนยิ่งขึ้นในช่วงรัชกาลที่ 4 ซึ่งเรื่องนี้พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงรับรู้และทรงตระหนักดีถึงภัยพิบัติที่จะตามมาตั้งแต่ทรงพระเยาว์ ส่งผลให้เมื่อขึ้นครองราชย์ พระองค์จึงทรงให้ความสำคัญกับการเสด็จประพาสต่างประเทศเพื่อศึกษากุศโลบายการปกครอง และแบบแผนการพัฒนาชาติบ้านเมืองของชาติตะวันตกอย่างรอบด้านและเร่งด่วน
ในการเสด็จฯต่างประเทศครั้งสำคัญๆ ทั้งหมด 6 ครั้งนั้น เรามักได้ยินการกล่าวถึงเฉพาะการเสด็จประพาสยุโรปเมื่อปี พ.ศ.2440 และ พ.ศ.2450 ซึ่งอยู่ในช่วงปลายรัชกาล ขณะที่การเสด็จฯเยือนประเทศบ้านใกล้เรือนเคียงที่ตกเป็นอาณานิคมของอังกฤษอย่าง สิงคโปร์ พม่า และอินเดีย รวมทั้งชวาในการปกครองของฮอลันดาถึง 2 ครั้งในช่วงต้นรัชกาล กลับมีข้อมูลให้ศึกษาน้อยมาก
ทั้งที่การปฏิรูปสยามประเทศให้เจริญรุดหน้าทัดเทียมอารยประเทศในหลายด้าน อาทิ การตั้งหอรัษฎากรเพื่อจัดเก็บภาษี การตั้งกระทรวงทบวงกรม การตั้งมณฑลเทศาภิบาล การเลิกทาส และการรถไฟ ล้วนได้แบบอย่างจากการเสด็จฯทรงศึกษาดูงานในอินเดียและประเทศเพื่อนบ้านในช่วงต้นรัชกาลทั้งสิ้น
ด้วยเล็งเห็นคุณค่าในการเผยแพร่องค์ความร

ู้เหล่านี้ รวมทั้งเพื่อเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ในโอกาสวันพระบรมราชสมภพครบ 150 ปี ทางมูลนิธิโตโยต้าประเทศไทยและมูลนิธิโครงการตำราสังคมศาสตร์และมนุษยศาสตร์ ได้จัดโครงการพาสื่อมวลชนไปเปิดโลกทัศน์ใหม่ๆ ด้วยการตามรอยพระพุทธเจ้าหลวงครั้งเสด็จฯอินเดีย พร้อมการเปิดตัวหนังสือเล่มใหม่ว่าด้วยเรื่อง ร.5 เสด็จอินเดียล้วนๆ แถมพกเป็นคู่มือเดินทางอีกหนึ่งเล่ม
หนังสือ ร.5 เสด็จอินเดียเล่มนี้แปลจากงานเขียนชื่อ India in 1872: As Seen by the Siamese ของ ดร.สาคชิดอนันท สหาย แห่งมหาวิทยาลัยมคธ เมืองพุทธคยา ประเทศอินเดีย ซึ่งท่านได้ใช้เวลาทุ่มเทค้นคว้าวิจัยเรื่องราวเกี่ยวกับการเสด็จฯครั้งนั้นถึง 5 ปี จึงได้งานเขียนเชิงวิเคราะห์ที่อ่านเข้าใจง่ายและสะท้อนมุมมองในหลายมิติอย่างครบถ้วน
พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จฯอินเดียในฐานะพระมหากษัตริย์ผู้ปกครองราชอาณาจักรสยาม ลาว มลายู และหัวเมืองประเทศราชใกล้เคียง หนังสือพิมพ์ในอินเดียหลายฉบับเสนอรายงานข่าวด้วยความชื่นชมในพระปรีชาสามารถของพระองค์ และแข่งขันกันเกาะติดสถานการณ์อย่างใกล้ชิด
เรือพระที่นั่งบางกอกและเรือติดตามอีกสองลำ พร้อมเจ้านายและข้าราชบริพารผู้ติดตามจำนวน 52 คน แล่นออกจากปากน้ำเจ้าพระยาเมื่อ 16 ธันวาคม พ.ศ.2414 เดินทางผ่านช่องแคบมลายู ย้อนขี้นแวะพักที่พม่า 4 วัน จากนั้นตัดข้ามมหาสมุทรอินเดียเข้าเทียบท่า ณ เมืองกัลกัตตา แล้วเสด็จพระราชดำเนินไปยังเดลี บอมเบย์ พาราณสี สารนารถ แล้วย้อนกลับมาลงเรือที่กัลกัตตา รวมเวลาประทับแรมที่อินเดียทั้งสิ้น 47 วัน
อินเดียที่ทอดพระเนตรขณะนั้นตกอยู่ใต้อิทธิพลอังกฤษมาแล้วกว่าร้อยปี โดยมีเมืองกัลกัตตาเป็นศูนย์กลางการปกครอง มีทำเนียบของข้าหลวงใหญ่ผู้สำเร็จราชการแทนองค์ราชินีอังกฤษตั้งบัญชาการอยู่ที่เมืองนี้ และมีกองกำลังทหารติดอาวุธสมัยใหม่ในสังกัดอังกฤษกระจายอยู่ทั่วประเทศอินเดียรวมทั้งในเขตปกครองอื่นๆ ไม่น้อยกว่า 200,000 คน
พร้อมกันนั้นอังกฤษได้เริ่มต้นวางรากฐานกิจการสาธารณูปโภคหลายชนิดไว้ที่อินเดียแล้ว เช่น การรถไฟ การขนส่งไปรษณีย์ ระบบโครงข่ายโทรเลข การสร้างถนนและการขุดคลองลัดเชื่อมกับแม่น้ำสายสำคัญๆ รวมถึงการตั้งโรงเรียนขึ้นใหม่ตามแบบแผนตะวันตกอีกหลายแห่ง
ณ เวลาที่ ร.5 เสด็จฯถึง กิจการรถไฟอินเดียเปิดดำเนินการมาแล้ว 16 ปี รวมเส้นทางรถไฟทั่วประเทศขณะนั้นยาวถึง 6,823 ไมล์ พระองค์จึงทรงได้รับประสบการณ์ตรงจากการเสด็จพระราชดำเนินไปตามเมืองสำคัญต่างๆ ของอินเดียด้วยรถไฟเป็นเวลารวมกันกว่า 200 ชั่วโมง
ท่าน ดร.สหายได้ลำดับเรื่องราวตามหมายการเสด็จฯของรัชกาลที่ 5 ไว้ในหนังสือโดยละเอียด ซึ่งข้อมูลเหล่านี้ฉายภาพให้เห็นพระวิริยะอุตสาหะของพระองค์ท่านในการสำรวจสถานการณ์ทุกๆ ด้านในประเทศอินเดียเพื่อนำมาปรับใช้กับสยามประเทศ
ด้านการทหารพระองค์ได้ทอดพระเนตรโรงหล่อปืนใหญ่ คลังสรรพาวุธ เรือรบ และได้เสด็จฯทอดพระเนตรฐานที่ตั้งกองทัพอังกฤษทั่วทั้งประเทศอินเดีย รวมทั้งค่ายการฝึกซ้อมรบที่เดลี ซึ่งส่งผลโดยตรงต่อการจัดระเบียบกองทัพไทยในแบบอย่างตะวันตก
ด้านการเมืองทรงได้เห็นทั้งอดีตอันรุ่งโรจน์และการเสื่อมถอยในพระราชอำนาจของกษัตริย์อินเดีย อย่างกษัตริย์แห่งอโยธยา มหาราชาแห่งพาราณสี และมหาราชาวิเชียรนครัม ตลอดถึงกุศโลบายในการรวมศูนย์อำนาจที่อังกฤษใช้ปกครองอินเดียขณะนั้น
ทรงได้ทอดพระเนตรโรงผลิตน้ำประปา โรงหล่อเหรียญกษาปณ์ อู่ต่อเรือ เรือนจำ พิพิธภัณฑ์ สวนสัตว์ ตลอดจนศาสนสถาน และปราสาทราชวังที่สะท้อนอดีตอันรุ่งโรจน์ของอินเดียอีกหลายแห่ง รวมถึงบ่อน้ำอนุสรณ์สถานคอนปอร์ ซึ่งคนอังกฤษถูกชาวพื้นเมืองสังหารหมู่แล้วโยนศพทิ้งลงบ่อน้ำแห่งนี้ จนเป็นเหตุให้อังกฤษใช้กำลังทหารเข้าปกครองอินเดียอย่างเบ็ดเสร็จในเวลาต่อมา
บางเสี้ยวของอินเดียที่เราได้เห็นภายหลังรัชกาลที่ 5 เสด็จฯกว่า 130 ปี ยังเหลือร่องรอยของอารยธรรมอังกฤษให้เห็นอยู่ทั่วไป ทำเนียบรัฐบาล พิพิธภัณฑ์ สำนักงานของบริษัทอินเดียตะวันออก และอาคารพาณิชย์ในยุคนั้นอีกหลายแห่งยังคงแข็งแรงและใช้งานได้ดี รวมทั้งโครงข่ายทางรถไฟอินเดียที่เรามีโอกาสได้รองใช้บริการด้วยความประทับใจ
โดยทรรศนะส่วนตัวอินเดียเป็นเมืองที่ความทันสมัยกับอดีตที่ไม่เคยตายสามารถอยู่ร่วมกันได้อย่างน่าอัศจรรย์ บนถนนเรายังจะเห็นฤๅษีชีเปลือย ฝูงวัว รถลาก รถม้า สามล้อ รถราง รถอังกฤษที่เลิกผลิตมาแล้วกว่า 50 ปี หรือรถญี่ปุ่นรุ่นใหม่เอี่ยม อยู่ปะปนกันเต็มถนน
ที่ริมน้ำคงคามหานทีเรายังเห็นชาวฮินดูลงอาบน้ำชำระร่างกายยามเช้า และยังมีการฆ่าแพะบูชาเจ้าแม่กาลี เช่นเมื่อร้อยหรือพันปีที่แล้ว
ที่น่าเศร้าก็แต่พระพุทธศาสนาซึ่งอุบัติขึ้นในชมพูทวีปและเคยมีความยิ่งใหญ่จนแตกสาขาออกไปทั่วเอเชีย กลับเหลืออนุสรณ์สถานให้ระลึกถึงน้อยมาก จนอาจกล่าวได้ว่าจิตวิญญาณความเป็นพุทธได้เลือนหายไปจากอินเดียแล้วก็ว่าได้
หลังเสด็จฯกลับจากอินเดีย รัชกาลที่ 5 ทรงทุ่มเทเวลากับการเร่งปรับปรุงบ้านเมือง และดำเนินวิเทโศบายกับชาติอาณานิคมซึ่งรุมล้อมอยู่รอบบ้านอย่างระมัดระวัง โดยไม่เสด็จฯต่างประเทศอีกเลยถึง 24 ปี
ถึงกระนั้นก็มีเรื่องร้ายเกิดขึ้นกับสยามประเทศจนได้ เมื่อเกิดเหตุกระทบกระทั่งเรื่องชายแดนกับฝรั่งเศสใน ร.ศ.112 จนไทยต้องจำยอมทำสัญญาเสียสละดินแดนฝั่งซ้ายแม่น้ำโขงและสิบสองจุไทยให้แก่ฝรั่งเศส และเป็นเหตุให้พระพุทธเจ้าหลวงทรงตรอมตรมพระราชหฤทัยอย่างใหญ่หลวง จนทรงล้มเจ็บประชวรไม่ยอมเสวยพระโอสถ ซึ่งคราวนั้นได้ทรงพระราชนิพนธ์บทกวีขอลาสู่สวรรคต ส่งไปลาเจ้านายพี่น้องใกล้ชิด ดังความตอนหนึ่งว่า…
เจ็บนานจึงหน่ายนิตย์   มะนะเรื่องบำรุงกาย
ส่วนจิตต์บมิสบาย      ศิระกลุ้มอุราตรึง
   แม้หายก็พลันยาก   จะลำบากฤทัยพึง
ตริแต่จะถูกรึง         อุระรัดและอัตรา
กลัวเป็นทวิราช      บตริป้องอยุธยา
เสียเมืองจึงนินทา      บละเว้นฤว่างวาย
คิดใดจะเกี่ยงแก้      ก็บพบซึ่งเงื่อนสาย
สบหน้ามนุษย์อาย      จึงจะอุดและเลยสูญ
จากบทพระราชนิพนธ์นี้จะเห็นว่าพระองค์ทรงรู้สึกสูญเสียมากกว่าราษฎรไทยทั่วไปหลายเท่าพันทวีทั้งๆ ที่ความจริงแล้วการยอมเสียสละดินแดนบางส่วนในคราวนั้นเป็นคุณูปการสำคัญที่ส่งผลให้สยามประเทศยังคงเอกราชไว้ได้จวบจนปัจจุบัน